Rzeszowscy żydzi rodzina Heymannów XIX/XX w. Foto Edward Janusz

 Żydzi w Rzeszowie w XVI i XVII wieku

           Żydzi pojawili się w Rzeszowie w XVI wieku. Pierwsza wzmianka o osadnictwie żydowskim w mieście pochodzi z 1550 roku, a następna z 1587. Pochodzili głównie z zachodniej i środkowej Polski, zajmowali się przeważnie rzemiosłem i handlem. Ponieważ osiedlanie się Żydów w Rzeszowie i przede wszystkim ich konkurencyjna działalność napotykała opór ze strony mieszczaństwa i duchowieństwa katolickiego, właściciel Rzeszowa Mikołaj Spytek Ligęza (władający Rzeszowem w latach 1583-1637 ), w przywileju z 1599 roku ograniczył liczbę domów żydowskich na Starym Mieście do siedmiu. Zaś w roku 1648 książę Władysław Ostrogski zwrócił się z apelem do wójta, rajców i pospólstwa, aby nie sprzedawali Żydom gruntów, ani domów na Starym Mieście, pod karą unieważnienia umowy sprzedaży, „ a to wedle edyktu śp. JW. Pana sandomierskiego ( Mikołaja Ligęzy ), ojca naszego”. Dlatego też Żydzi od początku XVII wieku zaczęli zasiedlać Nowe Miasto. Nowe Miasto, gdzie Żydzi otrzymali pozwolenie na wybudowanie czterdziestu domów, prawdopodobnie zostało ufundowane przez Mikołaja Spytka Ligęzę. Mogło ono ulec zniszczeniu podczas najazdu Rakoczego w 1657 roku, a w drugiej połowie XVII wieku zostało odbudowane i poszerzone przez następnych właścicieli Rzeszowa – Lubomirskich. Wskazuje na to zapis w przywileju dla kuśnierzy żydowskich z Nowego Miasta , wystawiony przez Hieronima Augusta Lubomirskiego w 1686 roku. Mówi on, że otrzymali oni już pewne ustawy w przywileju generalnym na "budowanie się i rozszerzenie Nowego Miasta". Ta nowa osada, leżąca blisko Rzeszowa (Starego Miasta), chociaż nie stanowiła osobnej gminy, posiadała odrębny układ urbanistyczny. W centrum znajdował się obszerny rynek o kształcie zbliżonym do kwadratu o wymiarach około 120 x 125cm, a na nim waga i kramy.

Synagoga Staromiejska

      Od końca XVI lub początku XVII wieku Żydzi posiadali własną synagogę tzw. starą szkołę. Bożnica usytuowana była między Starym a Nowym Miastem. Z 1615 lub 1617 roku pochodzi wzmianka o Wolfie – kantorze (czyli śpiewaku soliście w świątyni żydowskiej ) i szkolniku (tzn. nauczycielu ), w 1610 roku wspomniana jest "area Judaica", a w 1627 "platea Judaica"). Murowany budynek synagogi włączony był w system obronny miasta - pełnił rolę baszty . Przy niej znajdowały się niskie, drewniane domy żydowskie.

Organizacja gminy żydowskiej

    Władzę świecką i duchowną sprawowali tzw. seniorzy czyli starsi gminy żydowskiej, zwani później burmistrzami . Funkcję nauczyciela , kaznodziei i sędziego pełnił rabin, mianowany przez właściciela miasta spośród kandydatów wystawionych przez społeczność żydowską . Posiadał on do pomocy kilku urzędników, w tym kantora (w 1617 r. był nim niejaki "Wolf - kantor i szkolnik").  Gmina posiadała własny cmentarz, znajdujący się obok bożnicy. Żydzi płacili podatki jak reszta mieszkańców miasta. Odpowiedzialni byli także za odcinek obwarowań Rzeszowa obok synagogi oraz ponosili koszty utrzymania działa, hakownic i jednego puszkarza. Uiszczali także opłaty na proch i kule. W pierwszej połowie XVII wieku dochodziło niekiedy do konfliktów między ludnością katolicką a Żydami na tle religijnym. Powodem był inny układ świąt kościelnych, a także zatrudnianie w domach żydowskich dziewcząt chrześcijańskich.

Zajęcia ludności żydowskiej

     Żydzi rzeszowscy zajmowali się głównie rzemiosłem i handlem. Pośredniczyli także w obrocie pieniężnym, dzierżawili podatki i wyszynk alkoholu. Ich udział w rzemiośle stanowił 14 procent wszystkich zatrudnionych. Kilkunastu zajmowało się krawiectwem - był to najczęstszy zawód wśród ludności żydowskiej, choć początkowo wykonywali oni prace tylko dla ludności żydowskiej. W 1646 r. właściciel miasta wydał zezwolenie na pracę w Rzeszowie jednego krawca żydowskiego, który uzyskał nadto prawo szkolenia uczniów. W następnych latach liczba krawców stale wzrasta. Inni byli rzeźnikami, piekarzami, złotnikami, czapnikami, płóciennikami, kuśnierzami oraz co najmniej pięciu było cyrulikami lub chirurgami.

     Handlem trudniło się 30 procent Żydów, głównie drobnego detalu i alkoholu (szynkarze). Najwyżej dziesięciu Żydów uczestniczyło w wymianie dalekosiężnej. Żydzi starali się wejść do organizacji cechowych, co spotykało się z protestem cechów. W sporach między nimi a cechami, władze Rzeszowa i właściciel stawali po stronie ludności polskiej. Jeden z takich sporów dotyczył cechu cyrulików. Należeli do niego lekarze, aptekarze i golarze. Rzeszowscy cyrulicy skarżyli się do Hieronima Augusta Lubomirskiego na niecechowych lekarzy żydowskich, których liczba ostatnio wzrosła, a którzy nie posiadali dyplomów, ani świadectw odbytych praktyk. Dnia 20 stycznia 1699 roku ks. Lubomirski wydał przywilej dla bractwa cyrulików, w którym nakazał, aby każdy żyd „chirurg”, chcący osiąść w Rzeszowie, musiał zdać egzamin. Część egzaminatorów miał wskazać cech, a część starsi synagogi. Jeśli zostali przyjęci do cechu, musieli płacić podwójną stawkę (co tłumaczono tym, że nie sprawują posług kościelnych ). Żydzi należeli także do cechu piekarzy i rzeźników. Statuty cechowe określały dokładną liczbę sklepów żydowskich : piekarze mogli posiadać sześć sklepów, zaś rzeźnicy osiem. Ograniczenia dotyczyły także liczby uczniów.

Dalsza część w opracowaniu